Jako sie tańcowało na Cieszyńskij Ziymi
 
Na Cieszyńskij Ziymi sie dycki tańcowało. Ludzie jak se potańcowali to potym sie jim lepszy pospołu żyło na dziedzinie w wiedzieli, że patrzóm do jednej kupy. A dycki przez rok był czas, kiej sie mógło pozwyrtać – abji na muzyce, przi robocie, przi pobabach, ale nejwiyncyj na wiesielu. Inakszy sie jednako tańcowało przi oczepinach a inakszy jak sie przijechało z kościoła do aryndy. Tańcowało sie aji jak sie chodzowało z niedźwiedziym, z mikołajami, jak sie kolyndowało, chodzowało na Trzech Króli, z marzannóm, judoszym, lebo z goiczkiym. Kupa sie tańcowało w miynsopust. Hań downij tańcowało sie aji jak sie poliło fajery sobótkowe a sie przez nich skokało. Tańcowało sie na dożynki a jak sie gnało owce na grónie na sałasze. Pastyrze a bydło sie zeszli na schodkym, lebo wygnani a szli z dziedziny a za nimi roztańcowani ludzie, kierzi śpiywali a grali na fujarach. Od dziecek aż po starzyków, wszyscy szli na sałasz. Tam nejprzód kludziło sie owce koło umajómego goiczka, potym sie jich kludzilo przez fajer, dojiło, czynstowało sie rzyntycóm a gnało bydło na miedze, na kierej młodzi balandrowali a tańcowali.
Tańcowało sie jak sie chodziło pómogać do sómsiada na pobaby. Na jesiyń baby se mógły potańcować na szkubaczkach, przóndkach, łuskaczkach a w lecie przi lnie. W niedziele a we świynta sie chodzowało na muzyki, kiere sie hań downij nigdy nie robiło w sobote, bo farorze sie boli, że ludzie nie przidóm w niedziele do kościoła. Na wiesielu sie dycki tańcowało bioły. Tańcowało sie go po oczepinach młoduchy, abo przed oczepinami, a potym sie kludziło młoduche do kumory a ściepowało sie ji wiónek z głowy, A do biołego sie śpiywało tak:
 
Grejcie muzykancio, grejcie,
Grejcie muzykancio wiesieli,
Pokiel jo móm swój zielóny wiónek na głowie
 
abo:
 
Przelecioł skowrónek, przez wiślański dómek,
Pytoł sie Haniczki, kaj podziała wiónek.
 
abo eszcze:
 
Rostomili goście, cóż na to powiycie,
straciłach wióneczek, dobrze o tym wiycie.
 
Bioły tańcowała młoducha z babami, kiere były na wiesielu, ponikiedy yny z tymi wydanymi, abo aji z drużkami. Możne, że tańcowała przed oczepinami z drużkami a po oczepinach z wydanymi paniczkami. Górole na wiesielu tańcowali dycki bośkanego. Jak go zagrali, to wiesielnicy zrobili koło kole młoduchy a żynicha, kierzi szli od ślubu a potym jich wynoszali do wyrchu a óni se musieli dać pusy. W kole tańcowała gaździno z przodownikiym a gazda z przodowniczkóm na dożynkach. Tańcowani to była czasym aji takowno magija. Baji w miynsopuście sie tańcowało, coby kwaki dobrze rosły a owiynzioka tańcowali górole na zogónach jak skludzali lyn. Kupa tańców było takich, w kierych ludzie skokali, drepsili jako zwierzynta, abo udowali że robióm na gróncie. Jak sie skokało przi tańcowaniu, baji przi kozie, koziyroku, lebo kozoku to uroda miała być szumno. Ale ludzie tańcowali głównie skyrs tego, coby pospołu pobalandrować, pośmioć sie, lebo aji se nónść kogosik na żywobyci. Kupa sie tańcowało na muzykach. Robił jich kiejsi gospodzki w aryndzie. Po adwyncie piyrszo muzyka była dycki w drugi dziyń Godów. Chłapcy, kierzi prziszli na muzyke kroczyli prosto do izby, ale dziołuchy stowały przed gospodom, abo w siyni. Dziołucha nie wlazowała do postrzodka pokiyl jóm synek nie wzión do tańcowanio. Czasym na nióm zawołoł, pokozoł ji rynkóm, abo sie yny na nióm podziwoł. Po tańcowaniu, synek nie odkludzoł dziołuchy, ale rozchodzili sie tam, kany skończyli zwyrtać. Dziołucha, jak uż roz se zatańcowała, to mógła zustać w gospodzie, ale nie pospołu ze synkiym, ale z inkszymi dziołuchami, kole dwiyrzi, kany wszystki stoły. Ponikiere dziołuchy musiały długo czakać niż jich jakisik synek wzión do tańcowanio. Było aji tak, że dała muzykantóm szóstke – grejcar, coby zagrali – a myślała se, że po nióm przidzie synek, kiery sie ji podoboł. Roz prziszoł, ale wiela razy było tak, że poszeł tańcować z inkszóm. Tóż sie śpiywało:
 
Szóstke dała, coby tańcowała
Szóstke wziyni, óna stoji dali w siyni.
 
A eszcze :
 
Lepszy ci dziyweczko dóma zustać,
Niżeli w karczmisku dziure wystoć,
Szatczysko mosz za łbym,
fortuszczynsko pod brzuchym,
Fórt stojisz a drzymiesz pod sobuchym.
 
Nie yny ty nejpiekniejsze tańcowały, ale gor ty, kierych syncy mieli radzi, wiesiołe, ty kiere miały kupa rzeczy. Tańcowało sie owiynzioki, polki, kołomajki, świnioka, piłke, kowola, żegnanego, sztworoka a eszcze inksze. Nejlepszy sie tańcowało owiynzioka, bo w izbach było ciasno a do niego nie trzeja było moc placu. Było tak, że muzykancio dali znać a tańcowały yny baby a prawiło sie wtynczas, że idóm do biołego. Chłopi też mieli swoji tańce a balandrowani, baji zajónczka, żabigo, lebo golacza. We Ślónskich Beskidach sie nie tańcowało zbójnickigo. Yny starucni górole prawili, że pamiyntajóm, jak syncy oblykali kożuchy na rymby, hópkali przez okno do izby, potym fest tańcowali, tómpkali klepetami a buchali loskami o dłaszke. Ponikierzi prawili, że to było jakisik óndraszkowe tańcowani. Hań downij na muzykach w goraliji grało dwóch muzykantów – jedyn na hóślach a drugi na gajdach. Potym ledzy kany growało sie na cymbałach. Muzkancio siodowali dycki na obrócónych dnym do wyrchu sztwiertkach – drzywkach do piwa – kiere były postawióne na ławie w kóncie izby. Muzykantów napytoł dycki gospodzki, abo gazda, jak muzyka była w chałupie. Muzykantów płacili ci, kierzi chcieli tańcować. Płaciło sie od kónska a kazowało se dycki jakisik tańcowani. Ponikierzi mieli swoji tańcowani a pieśniczki, przi kierych sie jim nejlepszy zwyrtało a aji jich fest dobrze umieli. Ponikiedy muzykancio musieli dziepro chycić jakómsik melodyj, kieróm usłyszeli. Etnografowie, jak zaczli drepsić po Cieszyńskij Ziymi, to chcieli se to nasze, tustelański tańcowani kapke potajlować, baji podle tego wiela ludzi tańcuje. Tóż tańcowani było:
 
- chodzóne,
- kulate – pory sie zwyrtały dokoła,
- rostomajte – tukej każdy tańcowoł jako chcioł,
- tańcowani jednej pory – dwumiarowe a trójmiarowe,
- tańcowani w kupie – pory mógły być w rajach, po trzi, abo po sztyry
- tańcowani, w kierym ludzie udowali zwierzynta, rzemiosło, abo balandrowali.
- tańcowani obrzyndowe,
- tańcowani miłosne, baji „taśkany”, abo „nie chcym cie znać”
- tańcowani, w kierym ludzie udowali kowola, szewca, abo gazde.
- tańcowani, w kierym ludzie udowali zwierzynta, baji kohótek, mycek, żabiok.
- tańcowani, w kierym sie ruszało gymbóm, baji grozik.
- tańcowani – balandrowani, baji bośkany, lebo stołkowy.
 
Ludzie na Cieszyńskij Ziymi tańcowali, bo sie chcieli wyskokać. Jak gdo mioł za kupa siły, to sie ji móg przi tańcowaniu kapke pozbyć. Tańcowani sie mianowało podle tego, co sie w nim udowało, baji „wróna”, abo „myśliwiec”. Ale kupa tańców sie mianowało podle tego, jak sie zaczynało przi nich śpiywać, baji „a móm ci jo jaworeczek, abo „a nie ta ptaszyna”. Metrum tańcowanio góroli ślónskich było gor na trzi sztworte. Nejwiyncyj sie tańcowało w porach, kiere zwyrtały dokoła ale sie nie posuwały z jednego kóńca izby do drugij. Pomiyndzy takim zwyrtanim, chłop dycki eszcze skocze, abo sie popisuje przed babóm. Inakszy sie tańcowało polke, walczyk, linder, grabowego, lebo „spadała z wiśnie”. Pora sie przi takim tańcowaniu zwyrtała, a ku tymu eszcze sie kulała dokoła izby. Sóm eszcze tańce, w kierych pora sie zwyrce, a robi eszcze inksze wieca: grozik, wróna, owczorz, diobołek, kowol, świniok, kohót, szpacyr – polka, gónsior – liwa, litery, holana, starała sie Kasia, szła dziyweczka, przez polane, straciła sie u sómsiada słónina, ruskóm polke, kroczek, a móm ci jo jaworeczek, haw a tam, zalecany, myśliwiec, na naszej górze, zbój, taśkany, gołómbek, wiślańscy pachołcy. Sóm eszcze takowne tańce, kany chłop a baba nie zwyrtajóm baji: koza, rejna, kołomajki, czardasz ślónski, szot-madziar, co jo sie tam nachodził, szołtys, pognała wołki, nie chcym cie znać, a nie ta ptaszyna, wyka, kuczniyrz, mazurka goleszowsko, ciecze woda, niedaleko jeziora. W beskidzkim tańcowaniu kupa je takownych tańców, w kierych sie tańcuje po trzech – dwie baby a jedyn chłop. W tańcach chodzónych sie nie tańcuje yny drepsi. Tak sie tańcuje: hej na moście, wolnego, kaczoka, siwóm gołómbeczke, lipke, swobode, ja jo umrym, hołomuckigo, sztworoka, młyneczka a szarocza. Ponikiere tańce sóm takowne, że jedna pora tańcuje w postrzodku a reszta robi kole nich koło, abo pół koła. To je baji: bioły, taniec dożynkowy, bośkany, lebo stołkowy. Sóm tańce, w kierych chłopi sie popisujóm: żabiok a zajónczek. Hań downij na samym poczóntku tańcowało sie w kupie, dziepro potym sie zaczło tańcować baji owiynzioka – kapke sie zwrtało a kapke chodziło. Nejnowsze tańce to sóm ty zwyrtane. W goraliji sie tańcowało warciejszy, jako na dolinach, ale dycki miyndzy babóm a chłopym było kapke placu. Synek nie ciepoł dziołuchóm do wyrchu, bo ani by nie poradził skyrs jejich oblyczek. W tańcach na dolinach Cieszyńskij Ziymi baba mógła bar-ży zwyrtać, bo była inakszy obleczono – miała na sobie wałaszke.

Instrumynty

 

 W gorolskij kapeli dycki był gajdosz i tyn co groł na hóślach. Taki kapele grały kiesi po wiesielach i w aryndach. Terazy taki kapele grajóm yny na przeglóndach i festiwalach. Hań downij było też tak, że jedyn groł na gajdach, a drugi śpiywoł. Tyn co śpiywoł, dómpkoł se nogami, coby śpiywać na rowno s gajdoszym. Gajdy to je jedyn s najstarszych instrumyntów w Beskidach, choć nie wszyjstki pieśniczki i bojtki szło na nich zagrać. Gajdy majóm dwie czynści, jedna robi taki huk, a drugo robi melodyje, jak gajdosz palcami nacisko na dziury gajdzicy. Gajdy to instrumynt dynty drewniany i patrzi ku grupie aerofónów strojikowych i sóm podobne do dudów – ale to ni ma to samo. Gajdy sie skłodajóm s dwóch piszczołek – gajdzicy, s kierej powstowo melodyja i burdónowej, s kierej powstowo tyn huk. Je tam eszcze miech s kozij skóry w kierym je luft i miyńszy miyszek, kierym sie pómpuje luft do tego wielkigo miecha. Gajdy beskidzki sóm bogato ozdobióne. Ty ozdoby sie robi w drzewie, dłubie sie taki rowki, oblywo sie wrzawóm cynóm, a we stali sie bije dziurki małym majzlikiym i kładziwkiym. Na gajdach nie idzie wszyjstkigo zagrać. Majóm szejść dziur na palce i idzie na nich zagrać siedym dźwiynków. Gajdy sóm strojóne w skali F, E, Es i D. Gajdy majóm eszcze dźwiynk huk i dźwiynk róg, to je to buczyni. Gajdy robili po chałupach, tóż każdy se ty gajdzićki móg strojić jako chcioł. Gajdosze grali na wiesielach, muzykach i w aryndach. Grali też na szkubaczkach i aji w kojściele. Kiejsi wiesieli sie robiło aji po trzi dni, tóż borok gajdziosz społ aji buczoł na tych swojich gajdach. Takimu gajdoszowi sie płaciło na kóniec wiesielo, muzyki abo od kónska.

   Inkszymi instrumyntami były piszczołki. Na tych piszczołkach sie grało w całych Beskidach, ale były rostomajte – s dziurami s boku i bez dziur. Piszczołka bez dziur to była sowa, a drugo długo na siedymdziesiónt cyntymetrów to była fujara pastyrsko, abo wielkopostra. Ty piszczołki nie były długsze jak wycióngnióno rynka, a to skuli tego, że tyn co groł na taki piszczołce musioł zatykać dziure z przodku. Trzeja było umieć fukać do piszczołki i nie każdy to poradziuł. Na piszczołkach sie grało we wielkim Tydniu gor we Wielki Pióntek. W tym dniu chłapcy gónióm po dziedzinie i grajóm na piszczołkach srobiónych s ciyrnistych drzew – bo to symbolizowało ciyrniowóm koróne Chrystusa. We wielki Pióntek sie grało na piszczołkach, bo nie śmiało sie zwónić zwónami na kojściele. Była też piszczołka sałaszniczo – ni miała dziur na palce. Tóm piszczołke mieli baczowie i juhasi na sałaszu i tam se na nij grali. Tako piszczołka to też był symbol hyry. Robiło sie jóm s drzewa gruszki, a ustnik sie robiło s krowigo rogu. W całych Karpatach grało sie na piszczołce, kiero miała szejść dziur, bez dziury na nejwiynkszy palec. Taki piszczołki sie toczyło i ozdobiało sie pierściónkami. Jan Kawulok takóm piszczołke nazywoł piszczołka dziadkowa. Prawiuł, że jego piszczołka je dlo starszych ludzi, kierzi ni majóm radzi krawalu, jaki robióm piszczołki krótki. Piszczołki taki jaki mioł Kawulok sie robi s drzewa jaworowego, a ozdobio sie jich pierściónkami s kojści. Tych pierścionków je osiym i jedyn przi gymbie. Sóm też piszczołki, kiere majóm siedym dziur na palce. Szejść je s boku a jedna na nejwiynkszy palec je s dołu. Jan Kawulok se taki piszczołki robiuł sóm. Nazywoł se jich też podle tego, kaj na nich groł. Mioł jednóm piszczołke do pasiynio krów, a inkszóm przi kierej pos biyrki i owce. Robiuł jich s bzu, a potym też s jawora. Sóm też piszczołki, kiere sie nazywajóm wabiki i ni majóm dziur na palce. Ludzie też na nich mówili sowy - sóm małe i kulate. Sowy sie robiło s czornego bzu, głogu, jabłóni, gruszki abo s wiónzu. Na takich sowach szło zagrać dwa, trzi dźwiynki, tóz były ajnfachowe. Na sowach szło robić rostomajte intónacje, na kiere Kawulok prawiuł, że to sóm echa. Hań downij sie grało aji na okarynach. Okaryna była podobno do małego garca s gliny. Robili ich garcorze. Na okarynach grali pastyrze na beskidzkich gróniach, jak pajśli biyrki, abo krowy. Okaryne szło kupić na odpustach, torgach, abo u garcorza.

   W Beskidach sie trómbiło na trómbitach i na rogach. Robiło sie jich s drzewa, a grali na nich pastyrze, tóż na każdym sałasie musiały być – to były trómbity sałaski. Ty trómbity sóm długi na trzi a pół metra. Trómbity były dycki kapke zakrziwióne, a to skuli tego, coby miały lepszy dźwiynk. Ta czynść przi gymbie sie nazywała musztyk i była srobióno s jednego kónska drzewa. Każdy mo inksze wargi, tóż ty trómbity też były rostomajte. Trómbity sie robiło s gładkigo i rownego pnia świyrkowego. Dwie połówki sie lepiło smołóm, abo żywicóm. Potym sie całóm trómbite owijo koróm s trześni. Jan Kawulok, kiery robiuł trómbity, wiertoł borkiym w jednym kónsku pnia a czynść głosowym robiuł s ciynkich klepek, a na to nakłodoł pierściónki ze smreka. Ta technika sie nazywo bednarsko. Na kóniec Kawulok klejuł na trómbite kore s trześni. Na trómbicie sie trómbiło na halach i gróniach, ale szło aji cosi zagrać. Inkszy instrumynt to był róg. Róg to był starucny instrumynt, robiło sie go s roga. Kawulok prawiuł, że hań downij rogi sie robiło s rogów bawołów uherskich. Taki rogi prziwożali handlyrze ze Słowacji i Wyngier. Dzisio rogi sie robi s drzewa i sóm kapke podobne do trómbit. Rogi sie też podobnie robi. Obie połówki sie kleji a pierściynie sie robi s drzewa smrekowego. Na rogach sie grało sygnały i ponikiere melodyje – trzi, sztyry dźwiynki. Pastyrze grali na rogach, coby odgónić wilki. Ale baczowie i juhasi też grali na rogach i na trómbitach, coby przekozać jakómsik informacyj miyndzy gróniami.

 

Owiynziok

 

Owiynziok to je chyba nejstarszy taniec na Cieszyńskij Ziymi, ale tańcowali go gor Beskidzcy Gorole. Je inkszy niż wszyjstki tańce na cieszyńskim. Do Owiynzioka sie śpiywo kupa pieśniczek i bojtek. Ci co badajóm folklor sie narachowali dziesiyńć rostomajtych melodyji. Tańcowani i śpiywani łónczy sie s graniym. Do owiynzioka gro kapela, w kierej sóm hóśle i gajdy. Ci co grajóm na hóślach i gajdziorze to musieli fakt rychtig dobrze grać aji s przitupym. Tańcowało sie w aryndzie, abo po chałupach i trzeja było poru ludzi, coby owiynzioka zatańcować. Piyrsze trzeja było kapeli zapłacić pore grejcarów, coby cosi zagrali, a potym tyn gdo zapłaciuł zaczynoł tańcować. Tańcowali kupe razy i fórt sie smiyniali, tyn s tym, a tamtyn s tamtym. Ci co kludzili do tańca też sie smiyniali. Każdy ś nich mioł swoji prziśpiywki i każdy wiedzioł co zaśpiywo. Tyn co zaczynoł tańcowani, stowoł przed kapelóm i zaczynoł śpiywać potym se musioł zadómpkać, a dziepro potym sie obracoł i zaczynoł zachodzónego. Kapela grała uż wtynczas jego melodyje. Wszyjscy mu robili plac, a ón chodziuł dokoła po izbie, obracoł sie we wszyjstki stróny i fórt blyskoł oczami po dziołuchach, a óny czakały skoro ich wytańcuje. Ponikierzi prawióm, że taki chodzyni dokoła izby je podobne kapke do nikierych zwierzónt – baji do bażanta jak chodzi koło kury. Tyn co tańcowoł chodzónego był nejważniejszy. Wykrziwioł sie na wszyjstki stróny i móg se wytańcować kieróm dziołuche chcioł. Jak se uż jakóm dziołuche upatrzuł, to kiwoł rynkóm i wołoł „Maryna pój! Dziołucha była rada jak fazol, a ón zaśpiywoł prziśpiywke i zaczli oboje zwyrtać. 

   Terazy sie zaczynoł owiynziok zwyrtany, bo ta pora zwyrtała po całej izbie. Oboje musieli umieć tańcować, coby sie nie podeptać. Jak kiery se pomyluł kroki, to mógli oboje bachnónć o ziym. Jak se uż pozwyrtali, to zaśpiywali drugóm prziśpiywke, a potym tańcowali uż wszyjscy. Owiynzioka sie tańcowało w Beskidach, ale tańcowali go też czescy Gorole w Hyrciawie, Piosku, Bukowcu, Łómnej i w Mostach. Nazwa owiynziok sie wziyna od tego, że kiyrpce sie robiło s owiynzij skóry. Owiynzio skóra to je skóra s cieloka. Taki kiyrpce s owiynzij skóry sie nosiło od świynta, abo sie w nich szło na muzyki. Na codziyń sie nosiło kiyrpce ze skóry s babucia. Na owiynzioka sie downij prawiło też cielynciok.