Kwaki

   Na kwaki sie prawiło aji brukiew, abo karpiel. To je takie wielkucny, hruby, żółty, abo bioły korzyń. Bioły je aji w postrzodku, jak sie go przekraje. Korzyń je długi na jakich piynć a dwacet cyntymetrów, a szyroki je na dziesiynć, patnost – je twardawy a mo łostry, gorzkawy szmak. Korzyń, kiery wystowo nad ziymie je szaro – zielóny, abo fiołkowy, a tyn kiery je w ziymi – żółty. Kwaków sie kiejsi sadziło kupa na zogónach na Ziymi Cieszyńskij. Jadło sie jich s poczóntku na surowo, tak jako baji owoce s lasa. Długo były nejważniejszym jodłym dlo ludzi, a dziepro potym jak sie zaczło wiyncyj jejść ziymioki, to kwaki a rzepym sie zaczło dować bydłu. We kwakach je kupa witaminy C, pierwiastków śladowych, olejków eterycznych, a glukozydów, kiere dowajóm jodłu  fajny szmak a jodło wónio. 

   Kwaki idzie dać do wszyjstkigo, a nie ma s nimi moc roboty. Idzie jich uwarzić we wodzie, na parze, wciepać do polywki, srobić s nich puree, sałatke, abo marynatym. Eszcze do drugij wojny chybiało ziymioków, a miasto nich sie jodało kwaki. Na łostatki paniczki tańcowały ostatni taniec na kwacki (na kwaki), coby kwaki łobrodziły a było jich kupa. Kiejsi nejwazniejszym jodłym jak nie było ziymioków to były kwaki a bioło kiszóno kapusta ze sudka. Je kupa recepisów na kwaki baji kwaki zasmożane (kuloch), abo kwaki oprószóne. Kwaki trzeja umyć, oszkrobać, a pokroć w kostkym, jako sie kraje marekwie. Pokrote kwaki trzeja zaloć wrzawóm wodóm, ale yny tela, coby były zalote, potym wsuć sól a łyżke cukru. Potym przikryć a  warzić aż smiynknie. Jak sie uwarzi a kapke odparuje woda trzeja srobić zasmożke ze szmolca a s mółki a wkidać do uwarzónych kwaków. Potym eszcze ros dać warzić, a fórt miyszać, ściepać s ognia a dać do tego surowe masło. Jy sie to ciepłe s miynsym.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Marmelada

   Na Cieszyńskij Ziymi gaździny sioły banie na zogrodzie uż hań downij, a aji robiły ś nij jodło. Kupa ksiónżek mo recepisy na banie, kiere dycki rosły kole chałup. S bani sie robiło baji marmelade. Robiło sie jóm s miynkkich bani. Trzeja jich było opucować, potym pokroć w kostki, kapke poloć sokiym s citróny, abo biołym winym a niechać stoć do drugigo dnia. Potym sie to dowało do bóncloka, abo do kastrolka a warziło sie to s kónskami oszkrobanych kwaśnych jabłek – nejlepszy ze sztwiertkami. Jak uż owoce były miynkki, to sie jich przefasowało przes gynste sitko. Banie a jabka sie eszcze dusiło pod wyrszczkiym a miyszało. Przefasowanóm mase sie potym dało do kastrolka na mały ogiyń, dało sie eszcze soku s poru citrón, wsuło sie łyżeczke przesiotego zozworu a wciepało pore kónsków skórki s cytróny abo s pómarańczy, coby to wóniało. Ty kónski skórek sie potym musiało wycióngnónć. Marmelade sie potym warziło na małym ogniu, a miyszało, coby sie nie spoliła. Dowało sie kilo cukru na kilo marmelady. Jak chcymy, coby marmelada miała łagodny szmak, to trzeja do nij wloć kapke esyncyje s gruszki jak sie jóm smażi. 

   Marmelade, tak jako dżymy, szło srobić ze wszyjstkich owoców. Robiło sie jóm s jednej owocu, abo s poru, ale tak, coby szmak był dobry. Dowało sie do nij rokitnik, potrzite pómidory, abo banie. W marmeladzie owoce sóm dycki potrzite a uwarzóne. Marmelada, kieróm robióm gaździny na Cieszyńskij Ziymi je tako fajnacko tymu, że dycki sie jóm robi s wina s  jabłek ze zogrody. Zozwór, skórka s pomarańczki, a esyncyj s gruszki to je to co nejwiyncyj w cieszyńskij marmeladzie wónio.     

 

Miód lipowy

   Miód lipowo – spadziowy je gynsty, lepki, mo kolor złocisto – brónzowy, a jak styngnie i stwierdnie to sie robi jaśniejszy. Dowo sie go do słojików 0,45 lebo 0,90 litra. Jak miód uż stwierdnie to sie w nim robióm taki drobne zorka a krupki. Jako każdy miód aji tyn cieszyński je słodki i mo przijymny szmak. Tyn szmak tego miodu je taki skuli spadzi, kiero w nim je. Wónio aromatami a kwiotkami s lipy aji wtynczas jak uż stwierdnie. Miód je dobry na krzipoty, jak kiery sie chce wykuckać, je aji prociw zapolyniu, na gorónczke a jak kómu smerdzi s gymby, lebo jak kogo chyto korcz. Ludzie go jedli aji wtynczas jak meli problymy s nyrkami, ze jscanim, a jak gdo mioł nerwy. Świynty Ottón kiejsi pisoł o Polanach: „Nie musieli mieć wina, ale mieli dobre piwo a miód.” Uż hań downij w całej Polsce sie wybiyrało miód s hóli. Nejprzód sie podbiyrało miód dzikim pszczołóm, a dziepro potym ludzie zaczli stawiać hóle, a pszczoły sie zaczło chować tak jak baji kury, lebo kaczyce. Stawiało sie barcie, a potym hóle w pasiekach. Polscy pszczelorze zaczli chować pszczoły w średniowieczu. Na Cieszyńskij Ziymi pszczelorze zaczli robić  miód wtynczas, kiej sie zaczło sadzić owocowe strómy. Ponikiere dziedziny, lebo zakóntki sie mianowały od tego, że tam były jakisi pasieki. Kole roku tysiónc osiymset pindziesióntego było na Cieszyńskij Ziym aji towarzystwo wandrowne pasieczników, a inszpektorzi we szkołach posyłali rechtorów, coby się szkolili u pszczelorza, kierego znoł cały Świat – do Jana Dzierżónia, kiery o pszczołach, o hólach, a o miodzie wiedzioł wszecko. Potym nieskorzi Jerzy Ciynciała założył Towarzystwo Rolnicze, a nim sekcyje dlo pszczelorzi – to był rok tysiónc osiymset siedymdziesiónt dwa. Potym uż pszczelorzi było coros to wiyncyj, a uczyli, jako sie wybiyro miód s hóli aji swoich synków – aż do dzisia. 

   Lipy to sóm taki strómy, na kierych sie rada robi spadź. Tóm spadź robióm mszyce zdobniczki lipowej, kiere sie lyngnóm poczóntkiym moja. Nejwiyncyj spadzi je dycki w lipcu, a jak je dobry czas, to pszczoły go radszy sbiyrajóm, niż nektar s lipowych kwiotków. Spadź sie osadzo dycki na jegłach, a na gałynziach jodły, świerku, lebo brzima, a na strómach liściastych sie robi na wyrchu liści dymbu, lyszczyny, abo lipy. Taki jegły, lebo liści majóm na sobie takim lepkóm, słodkóm mase, kiero sie blyszczy. Wyglóndo to kapke jak ciasto polote lukrym. Tyn niby lukier robióm gor mszyce, ale aji czerwce. Majóm óny taki dziubloki, kierymi dziubióm liści na strómach, a pijóm ś nich sok. W tym soku je gor woda, ale je aji kapke cukru a białka, kiere potrzebujóm ty mszyce. Mszyce ni majóm rade cukru, tóż chned go wyciepujóm, a ón sie potym eszcze miyszo ze sokiym s liścio. Tak sie robi ta spadź. S jednej lipy mszyce poradzóm srobić aji piynć a dwacet kilo spadzi za dwa, trzi tydnie. S miodu idzie srobić ponikiere jodła, a miodule, na kieróm je ekstra recepis. Na Cieszyńskij Ziymi sie kiejsi jodało miód, a aji terazy eszcze sie go jy, bo je dobry na rostomajte nimoce. Miód lipowo – spadziowy mo wiyncyj makro i mikroelemyntów, a wszecko je w nim tak smiyszane, że je przeogrómnie dobry, a lyczy. Miody spadziowe ze spadzi s liści sóm moczopyndne, żółciopyndne, a sóm dobre prociw zapolynióm. Lyczóm rostomajte nimoce – lónzok, krzipoty, zapolynia, serce, woreczek żółciowy a stawy.

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Miód s rapsu

   Miód s rapsu je jasnożółty, jak sie leje, a jak stwierdnie to sie robi krymowy. Dowo sie go przeważnie do słojików kiere majóm 0,45, lebo 0,9 litra. Miód s rapsu je lepki, gynsty, a jak stwierdnie to sie ś niego robióm małe zorka, a je kapke podobny jak szmolec. Je słodki, kapke mdły, ale jymny. Wónio słabo, ale idzie w nim wyczuć kwiotki rapsu – wónio tak aji wtynczas, jak stwierdnie. Miód s rapsu sie jy na rostomajte nimoce, ale gor na serce, a w nimocach wóntroby. Maże sie nim aji rany, jak sie gdo urznie, lebo oparzi – lepszy sie po nim goji skóra. Pszczelorze na Cieszyńskij Ziymi w roku tysiónc osiymset siedymdziesiónt dwa założyli Sekcyj Ogrodniczo – Pszczelarskóm przi Towarzystwie Rolniczym, kiere uż było od roku tysiónc osiymset szejdziesiónt dziewiynć. W roku tysiónc dziewiyncet trzinostym działało uż Towarzystwo Ogrodnicze Ksiynstwa Cieszyńskigo, w kierym byli aji pszczelorze. W tysiónc dziewiyncet trzicatym siódmym roku w tym towarzystwie uż było tysiónc dwacet szejść człónków. Za Niymców wszecko było pozawiyrane, a dziepro po wojnie ludzie zaczli zajś od nowa stawiać pobulane pasieki, a chować pszczoły. W roku tysiónc dziewiyncet sztyrycatym ósmym państwo zajś pozakłodało zwiónzki pszczelorzi, przi Samopómocy Chłopskij. Potym nieskorzi zajś sie smiyniła organizacyj zwiónzków w tysiónc dziewiyncet szejdziesióntym roku, a w roku tysiónc dziewiyncet siedymdziesióntym drugim pszczelorze na Cieszyńskij Ziymi świyntowali sto roków istniynio zwiónzku. 

   Eszcze przed drugóm wojnóm w Brynnej bywały taki starucne pasieki s hólami w pniach strómów. Takóm wielkucnóm pasieke mioł gazda, kiery się mianowoł Madzia, kiery rod wyrzóndzoł o pszczołach a o miodzie. Urodziuł sie w tysiónc osimset pindziesióntym szóstym, a ty swoji hóle dostoł od ojca. Były óny poukłodane we dwóch rajach, ale tak, coby jedyn drugimu nie zawadzoł a nie zasłanioł słónka. Na hólach były poukłodane szyndzioły. Pore dni trzeja było ty hóle ankrować, bo sie pukały. Ros do roku, kóńcym lipca Madzia wybiyroł miód ze swoich hóli – rzazoł flostry nożym do podkrowanio. Pszczoły rade sbiyrajóm miód ze strómów a gor s jedli, a s rostomajtych zielin – nejradszy s rapsu. Ale jedli je coros miyni, tóż też tyn miód mo Inkszy szmak. Na Cieszyńskij Ziymi gazdowie radzi siejóm raps, bo sie jim to opłaci. Dlo pszczół pole rapsu to je uciecha, bo se mogóm sbiyrać nektar a pyłek s kwiotków. Miód s rapsu to je miód, kiery sie wybiyro dycki na wiosne, a w całej Polsce sie go kupa robi. Wybiyro sie go wtynczas jak kwiotki rapsu kwitnóm – przes trzi tydnie – w kwietniu a w moju. Miód s rapsu jak stwierdnie to sie robi bioły, a wónio kwiotkami rapsu. Ludziom sie zdo, że pszczelorze do miodu dowajóm cukier, a tyn miód je taki bioły, bo stwierdnół, ale to ni ma żodno chyba. Miód s rapsu je dobry na rostomajte nimoce a je sdrowy. Mo taki składniki, kierych ni ma w inkszych miodach, a łatwo go prziswajo organizm. Miód s rapsu sie używo w rymie, lónzoku, ból w karku, zapolyni karku, a nosa. Je aji dobry na kuckani, a podnosi odporność organizmu. Jak sie kucko to trzeja pić miód s rapsu s ciepłym mlykiym. Miodym sie aji maże skóre, jak sie gdo oszkapi – wtynczas sie lepszy goji rana. Maże sie nim aji skóre, jak sie gdo oparzi – nie robióm sie wtynczas bómble a nie srobi sie brant. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pieczki

   Pieczki to sóm ususzóne owoce, kiere majóm pomarszczónóm skórke, a aji w postrzodku sóm ganc suche. Robi się jich s pokrotych owoców – ze sztwiertek jabłek, gruszek, lebo ze śliwek s pestkami. Ty kónski owoców sóm wielki na trzi – sztyry cyntymetry, zoleży jaki sóm wielki owoce. Pieczki majóm kolor, podle tego s jakich owoców sie jich robi – mogóm by czyrwióne, żółte lebo czorne – od śliwek. Zasuszóne owoce sóm miynkki, a delikatne. Majóm słodkawy szmak, a wóniajóm owocami, a aji kapke dymym. Dycki, uż od downa  sie na Cieszyńskij Ziym suszyło owoce, kiere rosły kole chałup. Sbiyrało sie jich, jak uż były sdrzałe, lebo jak obleciały. Suszyło sie śliwki, jabka a gruszki, bo starzi Cieszyniocy dycki prawili, że nic sie nie śmi smarnować. Kiejsi hań downij, jak była biyda, a nie był tak jodła, jak dzisio, to ludzie sbiyrali co bóndź, coby nie głodować – w lesie, na miedzy, lebo przi chałupach.

   Eszcze aji dzisio gaździny suszóm pieczki, a potym ś nich robióm fajnacki kómpot. Na Godni Świynta gaździny robiły s pieczek bryje. Hań downij pieczki sie dowało dzieckóm do kapsy, jak szły do szkoły, coby miały co gryjść po chodniku. Na Wilije na Godni Świynta sie na Cieszyńskim jodało strucle s mlykiym, potym ciynki jelita s babucia s żółtym kaszóm uwarzóne w polywce na śmietónce, polywke s grochu, abo groch uwarzóny na sucho s masłym, polywke s fazoli s pieczkami, gryzek, kapuste ze ziymniokami, a wyndzónym miynsym. Na stole dycki stoły świyże jabka, gruszki, a suszóne śliwki. Jak sie chciało pić, to gaździno dowała każdymu kómpot s uwarzónymi a posłodzónymi śliwkami. Hań downij, a aji eszcze dzisio ni ma na Cieszyńskij Ziymi chałupy, kany by nie było strómów s owocami. Przi chałupach, kole polnych cest, a na miedzach rosły strómy – jabka, gruszki, śliwki, a aji trześnie, lebo wiśnie. Jak sie posbiyrało owoce, to sie ś nimi szło na torg do miasta, lebo gaździny robiły ś nich zawarzeliny. Jakisi owoce sie dycki sjadło, jakisi sie dowało do chłódka – baji do szpajski. Owoce sie dowało aji do obilo na strych, lebo do piosku do piwnice, coby sie nie popsuły. Dowało sie jich aji do skrzinek. Ty owoce, co sie rychlij psuły kroło sie na krziżałki – na sztwiertki, abo na miyńsze kónski. Potym sie ty kónski suszyło na piecu, lebo w rurze na pieczki. Śliwki wyngierki sie suszyło, lebo smażiło, a robiło sie ś nich powidła. Gażdziny warziły s pieczek przeogromnie dobry kómpot. Na jesiyń sie dycki sbiyrało owoce – gor jabka – polki, a śliwki wyngierki. Nasuło sie jich pełny kosz do rosgrzotego piekarskigo pieca, zaros jak sie upiykło chlyb. Pieczki były dycki uwolane w popiele, ale na to sie żodyn nie dziwoł. Pieczki sie nosiło po chałupach – jak ciotka, lebo dziecka, jak szły kany s nowiydzkóm. Kiejsi han downij bómbónów tak nie było, jako terazy, ale były za to pieczki.

 

Pieczoki

   Pieczoki to sóm taki ziymioki, kiere sie wciepuje a piecze w fajerze aż sie srobióm czorne. Sóm posute szarym popiołym, a jak sie jich roskraje to sóm żółte. Sóm tak wielki, jak wielki sóm ziymioki, kiere sie wciepie do łognia. Jak sie wycióngnie pieczoka s fajera to musi być wrzawy a kruchy. Wónio dymym, a szmakuje jak pieczóny ziymiok. Na Cieszyńskij Ziymi uż łod downa sie piykło pieczoki.

   Piyrsze pieczoki zaczli piyc pastyrze, kierzi pajśli zwierzynta po dziedzinach. Rospolali óni fajery, coby sie łogrzoć, a do łognia wciepowali ziymioki, kiere naszli na zogónach. Uż sto pindziesiónt roków tymu ziymioki to było u nas nejważniejsze a nejbarży ajnfachowe jodło. Pieczoki sie piykło, na jesiyń, jak sie kopało ziymioki. Wtynczas sie poliło trowy a zieliny, a do tego sie wciepowało ziymioki, kiere sie naszło na zogónach. Ziymioków było kupa łodmian, a ludzie jich mianowali po swojimu: blyszczoki, różówki, różoki, szulce, modrzoki, lipcówki, sałocioki, kłopocze, kónczany, pławoki, cebulki lebo laloszki. Hań downij ziymioki sie piykło w popiele s drzewa na nolepie. Pieczoki sie szkrobało ze skóry, soliło a jadło. Dzisio sie uż tak ziymioków nie piecze, bo ni ma nolyp. Potym nieskorzij gaździny piykły pieczoki w rurze pieca kuchynnego. Strarzik mi dycki łopowiadoł, że u niego w chałupie mam piykli pieczoki w nolepie, abo w piecu. Dycki sie zahajcowało w piecu, ale nie tak moc jak do pieczynio chleba. Jak wóngli przegorało, to sie go kapke odgrzynyło w wsuło sie do postrzodka pore opłukanych we wodzie ziymioków. Pieczoki sie jodało abo same, ze solóm, abo s kapustóm. Dzisio uż yny ledzy kany ludzie eszcze piekóm ziymioki we fajerach na zogónach – gor kóncym września a poczóntkiym paździyrnika. Robi sie rostomajte świynta ziymioka, a dziecka majóm wtynczas radojść, bo pieczoki szmakujóm przefajnie, a przi łokazyji poznowajóm naszóm cieszyńskóm tradycyj a kulturym. Rechtorzi s jednej szkoły zorganizowali takóm imprezym: „Nasza mało a wielko ojczyzna” – roshajcowali fajer, nad kierym każdy móg se upiyc wórszt. Nieskorzij jak uż fajer kapke barży dogoroł, to dziecka wciepowały ziymioki do popiołu – tak jako kiejsi to robili pastyrze po dziedzinach kole Cieszyna.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kapusta

   Kiszóno kapusta ze zasmożkóm to było jodło, kiere sie jodało gor s jelitami, abo s miynsym. Jodało sie jóm na miskach, na talyrzach – zoleży kiery co mioł w odmaryjce. Kidało sie jóm na talyrz wielkóm łyżkom, lebo bagiyniorkóm. Ta kapusta to była tako masa s kónskami szpyrek, abo boczku. Dowało sie ji na talyrz tela, wiela kiery sjod – na Cieszyńskim nie śmiało sie nakidać na talyrz wiyncyj, jako kiery sjod i nie śmiało sie nic niechać na talyrzu – wszecko trzeja było sjejść. Zasmażóno kapusta miała złoty kolor s kónskami szpyrek, była miynkko, kleisto, gynsto – nie śmiała sie roslywać. Wóniała kiszónóm kapustóm i szpyrkami. 

   Na Cieszyńskij ziymi kapuste sie dycki kisiło w sudkach lebo w beczkach. Jodało sie jóm każdy dziyń ze ziymiokami, lebo s fazolami, we świynta s miynsym, a przi zabijaczce s jelitami. Kapusta zasmażano była przeogrómnie syto. Mój starzik dycki prawiuł – ziymnioczki s kapustóm – bejesz mioł gymbe tłustóm. Jedyn stary gawyndziorz s Marklowic Dolnych znoł wszecki jodła, kiere sie hań downij jodało na wiesielach – polywka s nuglami, dyrszczki zakłócóne śmietónkóm, dyrszczki s gowiedzi s moczkóm powidłowóm (bryjóm), kwaśno zasmażano kapusta s krupiczniokiym (brutfaniokiym), owiynzina s moczkóm cebulowóm, owiynzi miynso, cielyncina i gynsina ze sałotym s kapusty. Przes tydziyń na obiod gaździnki warziły kiszónóm kapuste na zasmożce. Na rosgrzotym szmolcu sie smażiło kónski cebuli, do tego sie suło kapke mónki, smażiło sie to razym i zalywało sie zimnóm wodóm. Potym sie dowało do tego trzicieline s jednego ziymnioka, wszecko sie to mieszało i warziło pół godziny. Potym sie to dowało do uwarzónej kiszónej kapusty. Na kóniec sie do tego suło kapke smielónego pieprzu. Hań downij na Cieszyńskim w każdej kuchyni, każdego dnia wóniało kiszónóm kapustóm i wyndzónymi szpyrkami. Chłopi jak prziszli s roboty, lebo s pola to zaros sie jim eszcze barży chciało jejść. W polynisku strzylały iskry s bukowego drzewa – dziosio uż yny smerdzi gas, jak sie go nie zakrynci… Tako dómowo kapusta przeogrómnie wszyjstkim szmakowała, a gor, jak sie jóm kisiło w dymbowej beczce. Taki sudek, lebo beczke sie dowało do chłódnego – do siyni, do piwnice, abo do szpajski. Gaździnka jak niósła takóm kapuste do warzynio, to dziecka dycki musiały kapke dostać do pazurów i wrazić do gymby. Gorolsko kiszóno kapusta była s kminkiym, ze solóm, nikiedy wchybowali do nij płónki i młode kwaki pokrote na skibki - to wszecko sie kisiło. Warzóno kapusta ze zasmożkóm i ze szpyrkami też była dobro. Jodowało sie jóm co rano, ale ta surowo to snoci była nejfajniejszo. Tako gorolsko kapusta była dobro przes te zasmożke. Smażiło sie jóm w żeleźnym gorku, dowało sie do nij szmolec ze szpyrkami, trzyczke, jak nie było mółki, potym sie to rosfyrtało, posoliło i wloło sie trzicieline s jednego, lebo s dwóch ziymnioków. To wszecko trzeja było warzić godnóm dobe – s pół godziny. Jak uż zasmożka była narychtowano, to sie jóm wlywało do uwarzónej i odcedzónej kapusty w drugim garcu. Trzeja to było dobrze wymiyszać i kapusta zasmażano była gotowo ku obiedzie. Gdo dostoł mały gornek po zasmożce ze szpyrkami, tyn był dziepro rod jak fazol…

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Babraczka 

   Babraczka to je tako masa, kieróm sie jy razym s jelitami, s miynsym, abo samóm. Babraczka mo kształt, kiery zoleży, w czym sie jóm robi. Nakłodo sie jóm łyżkóm na talyrz, tak jak ziymnioki, abo inksze jodło. Widać w nij ziymnioki, kapuste i kónski szpyrek. Babraczka mo kolor jasnożółty s brónzowymi kónskami wyndzónej szpyrki, kiere sie smażi na brótfani, abo na patelni. Jak szpyrki sóm chude to trzeja dać kapke umasty, abo szmolcu. Babraczka je miynkko, kapke gynsto, kapke twardawo, nie śmi sie roslywać. Wónio kiszónóm kapustóm i uwyndzónymi szpyrkami, w smaku czuć kapuste, ziymnioki i szpyrki. Babraczka je przeogrómnie syto. Zjy sie ji jedyn talyrz, a uż człowiek je nabónckany.

    Babraczke sie robi na cieszyńskim uż ze sto roków. Jadło sie jóm gor w zimie, abo wczas na wiosne s jelitami i s miynsym. Do dzisio eszcze gaździny w Hażlachu i we Wielkich Kóńczyc robióm babraczke. U mnie w chałupie też eszcze moja baba i teściowo jóm czasym robi. Na cieszyńskim hań downij sie jodało gor ziymnioki, obili i kapuste. Przi każdej chałupie były zogóny kapusty, sadzili jóm wszyjscy – kumornicy, chałupnicy i bogaci gazdowie. Wiynksze, twarde głowy kapusty sie chowało do chłódnego, a reszte sie krónżało na nożach i dowało sie do dymbowej beczki. Takóm kapuste trzeja było dobrze udeptać. Kapuste sie też ubijało w beczce takim ubijokiym s drzewa. Sok sie odlywało i fórt trzeja było suć sól. Jak kapusty było kupe na zogónach, to było dobrze, bo tako rodzina sie wyżywiła i do prziszłego roku mieli co jejść. Starczyło yny „podojić dymbowóm krowe“ – nabrać kapuśniónki s beczki, i uwarzić ś ni kapuśnice, abo srobić bigus – polywke i uż było pojedzóne. Starczyło aji wzióńść surowej kapusty na talyrz i też sie szło najejść. Moja staro ciotka Malka mi wyrzóndzała, że kiejsi hań downij, jak była biyda i głód, to jedyn siedlok sprzedoł cały grónt za sud kapusty. Tóż se możecie przedstawić, wielka była wert kapusta, jak sie chciało człowiekowi jejść. Babraczke sie warziło tak: nejprzód trzeja było uwarzić rzodkóm kapuste, wciepać do nij szpyrki, a potym jak sie uż wszecko uwarziło do sie wciepowało uwarzóne ziymnioki i miyszało. Babraczke sie jadło samóm, abo s miynsym. Ponikiere gaździny robiły surowóm babraczke. Do surowej kapusty kroły szupoki w kostke i surowóm cebule, wszecko miyszały i dowały wyndzóne szpyrki, wyndzóny boczek, abo umaste s pieczónego miynsa. 
    Babraczke sie też robiło na Wilije. Wilija u bogatszych siedloków była bogatszo ale u hudobnych chałupników i kumorników uż tako nie była. Na piyrsze sie jadło strucle s mlykiym. Jak w chałupie była zabijaczka to sie jadło na drugi moczke ze świńskigo bachora. Moczke sie robiło na śmietónce. Jak nie było zabijaczki, to sie robiło bryje s buchetkami, abo grochówke s chlebym. Jadło sie aji kiszónóm kapuste s wyndzónymi szpyrkami i s ziymniokami. Popijało sie to wszecko uwarzónymi pieczkami s cukrym. Ty pieczki sie robiło s jabłek, śliwek abo s gruszek.

 

Bób

   Bób mo wielki nasióna, kiere sóm plaskate. Sóm wielki na jedyn, dwa cyntymetrów, szyroki na pół cyntymetra, a grube też na pół cyntymetra. Bób mo kolor krymowo – bioły, zielóny, lebo żółty. Je twardawy, gładki a lekki. Mo słóny, słodkawy, gorski, szmak, a wónio. Na Cieszyńskij Ziymi się dycki sioło bób, ale yny ledzy kany. Jodało sie go baji na obiod na sucho, lebo s wodziónkóm. Uż hań downij wiedzieli, że jarziny je nejlepszy jejść, jak sóm świyże, prosto ze zogródki. Jarziny suche – groch, fazole, lebo bób trzeja pore godzin pomoczać w ciepłej wodzie, niż sie jich wciepie warzić do garca. Dobrze esi sie jich kapke posoli, ale solić jich trzeja przi warzyniu, a idzie do niego dać aji świyżego masła, bo fet lepszy czuć w jarzinach. Jarziny - marekwie, pasterniak, cebule, knobloch a pietruzieli sie jodało baji ku polywkóm, abo ku obiedzie. Bób, soczewicym, ogórki, burabi a baniym, sie jodało aji miasto inkszego jodła, abo jak nie było tego jodła za kupa. Rostomajte jarziny sie warziło, abo kisiło, a brukiew sie aji piykło na blasze. Bób ludzie sadzili uż downo tymu, a żodyn nie poradzi rzyc, skónd sie wzión. Vicia faba major, to je bób, kiery sie jy, je zielóny a rośnie yny jedyn rok. Mo w sobie kupa biółtka, kiere sie dobrze trowi, a je cynne. Fajnacki bób był, jak sie go uwarziło, a na Cieszyńskij Ziymi jodały go dziecka na przedobiodek, jak szły do szkoły. Taki warzóny bób sie aji dowało miasto miynsa do kapusty. Jak był głód, a nie było co wrazić do garca, to sie jadło bób miasto chleba. Gaździno uwarzili wielkucny garniec bobu, ocedzili, a dziecka go nacisły do kapsów, a pómału pojodały na ceście do szkoły. Jodało sie bób aji na wieczerzym. 

   Recepis na bób zielóny ołupany je taki: jak zorka bobu uż sóm dojść wielki a urośnióne, a sóm eszcze zielóne a miynkki, trzeja go obrać ze szupów, a płukać w zimnej wodzie. Pote warzić ze solóm, a na talyrz dować s masłym a s brezlami, abo ze szmolcym a ze szpyrkami. Eszcze inkszy recepis je taki: obrać bób ze szupów, uwarzić go we wodzie ze solóm, ocedzić, dać do tego pokrónżane pietruzieli a poloć zesmażónym masłym. Nejlepsze do tego je dać szpyrki, abo wyndzónóm szynke. Jak bób je stary, to szupy s niego idzie ściepać, dziepro jak sie uwarzi.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dynia na winie 

   Bania we winie po cieszyńsku to je jodło, kiere sie robi ze sdrzałych banii, a s wina. Banie sie kraje w różowe poski, grube na dwa cyntymetry, a długi na trzi centymetry. Ty poski sóm w postrzodku różowe a gładki, sóm też miynkki a lepki. Majóm szmak kwaśnawy, a wóniajóm octym. Sdrzało bania mo w sobie 4,37 - 7,85 % wynglowodanów. Mo kupa karotynu (prowitaminy A), a aji witaminy B1, B2, a C. Bania mo aji 20 mg wopna, 0,8 mg źielaza, 10 mg magnezu, a 140 mg fosforu. Odczyn mo zasadowy (+2). Banie sóm niskokaloryczne, a ni majóm fetu. Majóm w sobie aji pektyny, a kwasy organiczne. Bania je lepszo, jak mo w sobie godnie cukru, ale zoleży to od jeji odmiany, a aji od tego jak je sdrzało. Cukru w banii je pore procynt. W Europie banie zaczli sioć dziepro w szesnostym wieku, ale eszcze rychlij robili ś nij dobre jodło – baji banie smażónóm w miodzie. Grecy jóm jedli jak gdo mioł zatwierdzyni – świyżom banie zalywali winym. Araby pili sok s banii, jak nie poradzili spać. W Argyntynie Indyjanie pili wycióng s banii na wszelijaki nimoce. Wierzili, że to je lyk na młodojść, a na urode.

   Gaździny na Cieszyńskim kisiły ogórki, a marynowały banie. W każdej chałupie na Cieszyńskij Ziymi była szpajska. Jarziny, a owoce dowało sie do słojików, a zawarzowało. Gaździny zawarzowały jich na słóno, lebo na kwaśno. We szpajsce były wina, piwa, a wielkucne banie, kiere leżały na dłaszke. Banie sie sioło w zogródkach gor na pestki, kiere sóm smaczne, a majóm jich rade dziecka. S banii sie robiło polywke na mlyku, lebo sie jóm marynowało. Je kupa rostomajtych recepisów na jodło s banii. Uż od downa na Cieszyńskim sie robi banie we winie. Recepis na banie we winie je taki: pokrote a opucowane banie pokroć w poski osdobiónym nożym, zaloć winnym octym, a niechać dwanost godzin we chłódku. Potym trzeja to dać na czystóm płóciynnóm chandre, a niechać to kapke aż to ociecze. Zawarzić cukier, wino, wrazić do tego banie, a warzić to pómału tak długo, aż wszecko bydzie przezroczyste. Potym trzeja wciepać koński banii do wygrzotych, wypucowanych słojików, a do soku wrazić kónsek skorzicy, pore goździków, kónsek zozworu, a warzić to aż sie to srobi gynste. Wrzawe loć na banie, a jak ochłódnie, to to zawiónzać pergaminym, a warzić na parze. Na jedyn kilo opucowanych banii trzeja dać pół kila cukru, sztwierć litra octu, achtlik biołego wina, jednóm cytróne, kónsek (trzi cyntymetry) skorzicy, piynć goździków, a kónsek (dwa cyntymetry) zozworu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dynia

   Banie to sóm taki wielkucne kulate, abo owalne owoce – zoleży to łod jich odmiany.  Jak sie jich przekraje to sóm żółte, abo pomarańczowe a majóm w postrzodku wielkucne pestki. Majóm twardawóm skórke, pomarszczónóm, ale w postrzodku sóm miynkki a wilgotny. Wónio a szmakuje jak wszecki owoce podobne do banii.Na Cieszyńskij Ziymi gaździny dycki sioły banie w zogródkach kole chałpy, a potym jich dowały do rostomajtych jodeł, podle recepisów. Ci kierzi miyszkajóm w bytach w mieście radzi siejóm na zogródkach rostomajte banie – jedni wielkucne, inksi melónowóm żółtóm, siatkowóm, a czasym aji takóm jako głowa kapusty, w szumnych kolorach, gor pómarańczowych. 

   W kuchyni s banii idzie uwarzyć dobróm polywke, idzie jóm jejść jak jarzine, dowo sie jóm do miynsa, do marynaty a do zawarzelin. Jodo się dycki to co je w postrzodku. Banie trzeja okroć ze skóry, wyciepać gniozdo s nasiónami, a nasióna posbiyrać a niechać, coby uschły. Banie sie sieje aji skuli dobrych pestek. Je w nich trzicet do sztyrycet procent oliwy, kierom o w sobie kupa fitosteroli a nienasycónych kwasów fetowych, kiere zastawiajóm odkłodani cholesterolu. Ta oliwa mo w sobie aji lekostrawne biółtka, witaminym  E a rostomajte mikroelemynta baji: selyn, magnez, cynk, miydź a mangan. Pestki s banie sóm dobre na zapolyni pacharziny a nyrek. Banie to sóm szumne jarziny, tóż w każdej zogródce sóm osdobóm. S banie idzie srobić dobróm polywke a dowo sie jich do marynaty. Banie idzie udusić, dać do nij kminu, srobić jóm po uhersku, na winie, a uwarzić a zamarynować.                              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fazole

   Fazole – becoki to sóm zorka, rostomajcie wielki, a mogóm być czyrwióne, abo biołe. Zorka fazoli sóm owalne a w postrzodku plaski. Po uwarzyniu w postrzodku sóm biołe. Zorka sóm długi na jakich trzi sztyry cyntymetry. Fazole sóm czyrwióne, lebo biołe – to zoleży jako to je odmiana. Surowe w postrzodku sóm biołe a taki jako mółka. Po uwarzyniu fazole sóm kielski miynkki, ale czasym aji twardawe. Fazole zaczli sadzić Indyjanie eszcze długo nim do Ameryki przipłynyli kónkwistadorzi s Portugalije a s Hiszpanije. Chned sie zaczło warzić fazole w całej Europie, bo ludzie se wszymli, że to je dobre jodło. 

   Fazole majóm kupa energije, moc białka a czasym jich idzie jejść miasto miynsa. Fazole – becoki sie sioło a warziło na Cieszyńskij Ziymi uż hań downij. Sóm zdrzałe w lecie a na jesiyń, kiej idzie srobić jodło s zorek, kiere sie posbiyrało. Ludzie jóm wtynczas jodali miasto miynsa, kierego chybiało skuli tego, że zabijaczki sie robiło dziepro na zime. Fazole majóm kupa białka a witamin, były pożywne a fajne dlo ludzi, kierzi kiejsi miyszkali w Beskidze Ślónskim. Na Cieszyńskij Ziymi ludzie nejwiyncyj sadzili fazoli, a yny ledzy kany groch a bób. Sadziło sie fazole, kiere były jako krzok, taki kiere sie sadziło do wołków, gniozdami miyndzy ziymnioki, a eszcze aji taki na patykach – becoki. Jodało sie jich w polywkach – fazolónkach, moczkach, lebo na sucho. Do fazolónek a do moczek sie eszcze dowało kłótke s mółki, mlyka, abo ze śmietónki. Coby fazole lepszy szmakowały, to sie do nich wciepało kónsek wyndzónej szpyrki. Jodało sie jich s chlebym, abo ze ziymniokami. Ponikiere gaździny wciepowały do fazolónek a do moczek s fazoli howiónsło ususzónych śliwek, abo powideł. Fazole na sucho sie jodało s kwaśnym mlykiym, abo s kiszkóm. To je ajnfachowe jodło, do kierego trzeja fazole, cebule, szpyrki, lebo stopióne masło s brezlami, sól a pieprz. Fazole sie jodo eszcze aji dzisio po chałupach, a aji w pynsjónatach agroturystycznych. Becok idzie sjejść w gospodach, restauracyjach, a w zajazdach regiónalnych. Fazole – becoki jak sie uwarzi to trzeja pokrónżać do nich godnie cebuli, dać kapke pieprzu a soli a stopióne szpyrki s umastóm.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jabka źniwówki 

   Jabka źniwówki to sóm kulate owoce, s ciynkim chwostkiym, kiery kapkym tyrczy. Jak sie jich przekraje to widać gniozdo s nasiónami. Majóm sztyry, do sztyry a pół cyntymetra średnicy, postrzodek majóm jyndrny, krymowo – bioły, nie roslatujóm sie jak sie jich warzi we wodzie. Żniwówki majóm kwaśno – słodkawy smak, wóniajóm jymnie kwaskowato. Skórka mo barwe słómkowo – zielónóm, a jak jabko je uż zdrzałe to kolor sie robi żółtawy. Na Cieszyńskij Ziymi jabka sie sadziło a opatrowało uż downo. W patnostym wieku były zogrody s jabkami przi klasztorach w Cieszynie a w Orłowej, ale aji gazdowie też mieli swoji. Pogórze Cieszyński mo dojść surowy klimat, w kierym sie udowajóm yny jabka odporne na mróz, a taki kiere nieskoro majóm kwiotki. Je tukej dojść kupa słóńca, a deszcza je tak ganc akurat.

   Kupa dlo uprawy jabłek na zogrodach na Cieszyńskij Ziymi srobiuł botanik Karol Kotschy. Mioł dobre kóntakty s nejlepszymi pómologami, a skludziuł nejlepsze gatunki jabłek, kiere ludzie zaczli sadzić kole Cieszyna, po dziedzinach, a potym dalij po całym Ślónsku. W ustróniu założył wzorowóm zogrodym strómkóm s owocami, a eszcze drugóm wielkucnóm zogrodym, w kierej sadził a opatrowoł rostomajte strómki gruszek a jabłóni. W jego ksiónżce „Ksiónżeczka o zogrodach a owocach”, kieróm wydoł w tysiónc osimset sztyrycatym sztwortym roku, idzie nónść piyrszóm ślónskóm informacyj o tym jaki sie mo sadzić strómy s owocami na naszych glebach a podle naszego czasu, jaki mómy na Cieszyńskij Ziymi. Jabka majóm rade ślin, kiery by mioł kapkym wilgotny, a na ziymiach s pioskiym a glinóm przeogrómnie dobrze rosnóm. Źniwówki to je stary gatunek jabłek, kiere sóm aklimatyzowane, a nie sóm szlachetne. Sóm to jabka kiere sóm zdrzałe dycki na lato – idzie ich jejść w lipcu a w siyrpniu. Jak sie jich utargo to mogóm być w corku nejwyżyj dwa, trzi tydnie. Starzi ludzie prawili, że źniwówki sie jadło dycki na źniwa, tóż tymu sie tak nazywajóm. Źniwówki sie jy chned jak sie jich utargo ze strómu, abo jich idzie dać do inkszego jodła. Takim ajnfachowym jodłym ze źniwówek były jabka uwarzóne, kiere sie jadło ze syrym, masłym a s cukrym. Warziło sie jich, kroło na sztwiertki, nie szkrobało sie jich, a ponikierzi dowali do tego eszcze cukier. Jadło sie to s tym, co było w chałupie. Nejlepsze jednako sóm snoci ze syrym a s masłym – tak jodali źniwówki baji w Ustróniu.